ISRO અગાઉ ઈન્ડિયન નેશનલ કમિટી ફોર સ્પેસ રિસર્ચ (INCOSPAR) તરીકે જાણીતું હતું, જેની સ્થાપના ડૉ. વિક્રમ એ.સારાભાઈના વિઝન પર ભારત સરકાર દ્વારા 1962માં કરવામાં આવી હતી. ઈસરોની રચના 15 ઓગસ્ટ, 1969ના રોજ થઈ હતી અને તે અવકાશ ટેકનોલોજી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તો ચાલો આજે આપણે ઇસરો વિશે વિગતવાર માહિતી મેળવીએ.
ઇસરો શું છે?
ISRO ટૂંકમાં ભારતીય સ્પેસ શોધ સંસ્થા છે. ISRO એ ભારતની સૌથી મોટી અવકાશ એજન્સી છે જે રાષ્ટ્રીય અવકાશ સંસાધનોનું ધ્યાન રાખે છે. ઇસરોએને તેની અવનવી શોધોથી સમગ્ર વિશ્વમાં ભારત દેશનુ નામ રોશન કર્યુ છે.
ISROનું મુખ્ય મથક બેંગ્લોર, કર્ણાટકમાં છે, જેનો સમગ્ર વિભાગ ભારત સરકારના નિર્દેશન હેઠળ કામ કરે છે અને તેના કામનો સીધો વડાપ્રધાનને અહેવાલ આપે છે.
ISROનો હેતુ ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમને વિકસાવવા અને સંચાલિત કરવાનો છે, જેમાં અવકાશ સંશોધન, ઉપગ્રહ ઉત્પાદન, ઉપગ્રહ કામગીરી અને અન્ય અવકાશ-સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ થાય છે.
ISRO ની સ્થાપના વર્ષ 1969 માં કરવામાં આવી હતી, અને સંસ્થાના પ્રથમ ઉપગ્રહ આર્યભટ્ટને 19 એપ્રિલ 1975 ના રોજ અવકાશમાં છોડવામાં આવ્યો હતો. ત્યારબાદ, ISRO એ ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમને માનવ વિકાસ સાથે વિકસ્યો છે અને ઘણા મહત્વપૂર્ણ મિશન સફળતાપૂર્વક હાથ ધર્યા છે.
ISROનું એક અનોખું પાસું એ છે કે તે તેના અવકાશ મિશનને ખૂબ જ શક્તિશાળી અને લોકપ્રિય રીતે રજૂ કરે છે. તેમાંથી કેટલાક મિશન, જેમ કે મંગલયાન (માર્સ ઓર્બિટર મિશન) અને ચંદ્રયાન (ચંદ્રયાન) એ વિશ્વભરના લોકોનું આકર્ષણ અને પ્રશંસા જીતી છે.
ઈસરોની સ્થાપના ક્યારે થઈ હતી?
ISRO, જેનું પૂરું નામ ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા છે, તે ભારતની અવકાશ એજન્સી છે. તેની સ્થાપના 15 ઓગસ્ટ, 1969ના રોજ થઈ હતી. ઈસરોએ ભારતને ગર્વની અનુભૂતિ કરાવવામાં કોઈ કસર છોડી નથી. ISRO ની સ્થાપના કરનાર અને ISRO ના પિતા તરીકે ઓળખાતી વ્યક્તિ – વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ. સારાભાઈ ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થાનો પાયો નાખનાર પ્રથમ વ્યક્તિ હતા.
આજે લગભગ 17000 વૈજ્ઞાનિકો ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થામાં કામ કરી રહ્યા છે અને આશ્ચર્યની વાત એ છે કે ઈસરોના તમામ વૈજ્ઞાનિકો તેમના પરિવારથી દૂર રહે છે. અવકાશ સંશોધન વૈજ્ઞાનિકોએ તેમનું સમગ્ર જીવન સંશોધન માટે સમર્પિત કર્યું છે અને સંપૂર્ણ સમર્પણ સાથે કામ કરી રહ્યા છે, જેના કારણે અવકાશ સંશોધનમાં સમગ્ર વિશ્વમાં ભારતનું નામ ગૌરવપુર્ણ રીતે લેવાઇ રહયુ છે.
ઈસરોનો ઈતિહાસ (ISRO History in Gujarati)
1972 માં શરૂ થયેલા અવકાશ સંશોધન દ્વારા ઘણા અવકાશ કાર્યક્રમો હાથ ધરવામાં આવ્યા છે. ભારતીય અવકાશ સંશોધન દ્વારા સૌથી વધુ સંખ્યામાં ઉપગ્રહો છોડવાનો રેકોર્ડ ઇતિહાસના પાનાઓમાં નોંધાયેલો છે. ઈસરો આજે જે સ્થિતિમાં છે તેની પાછળ એક ઊંડો ઈતિહાસ છુપાયેલો છે. ઈસરોની સફળતાનો શ્રેય તે તમામ વૈજ્ઞાનિકોને આપવામાં આવે છે, જેના કારણે ઈસરો આજે વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત થઈ રહ્યું છે. વૈજ્ઞાનિકોએ સખત મહેનત અને સમર્પણ દ્વારા ઈસરોનું નામ ઉંચું કર્યું છે.
ઈન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ISRO)ની સ્થાપના 15 ઓગસ્ટ, 1969ના રોજ થઈ હતી. જો કે, ISROની શરૂઆત 1920 ના દાયકામાં થઈ હતી, જ્યારે વૈજ્ઞાનિક એસ.કે. મિત્રાએ કોલકાતા શહેરમાં ગ્રાઉન્ડ આધારિત રેડિયો સિસ્ટમ લાગુ કરવા અને આયનોસ્ફિયરને ધ્વનિ કરવા માટે ઘણા પ્રયોગો કર્યા હતા.
મિત્રા એક તેજસ્વી વૈજ્ઞાનિક હતા જેમણે રેડિયો વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું હતું. તેમણે કોલકાતામાં રેડિયો પ્રયોગશાળાની સ્થાપના કરી અને આયનોસ્ફિયર વિશે મહત્વપૂર્ણ માહિતી મેળવી. તેમણે એ પણ બતાવ્યું કે આયનોસ્ફિયરને માપવા માટે જમીન આધારિત રેડિયો તરંગોનો ઉપયોગ કરી શકાય છે.
મિત્રા પછી દેશના અન્ય કેટલાક જાણીતા વૈજ્ઞાનિકો પણ વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધાંતો ઘડવા માટે આગળ આવ્યા. જેમાં સી.વી.રામન અને મેઘનાદ સહાય મુખ્ય હતા. રામને રામન ઇફેકટની શોધ કરી, જેના માટે તેમને 1930 માં ભૌતિકશાસ્ત્ર માટે નોબેલ પુરસ્કાર મળ્યો. મેઘનાદ સહાયે પોલિમર સાયન્સના ક્ષેત્રમાં મહત્વપૂર્ણ યોગદાન આપ્યું હતું.
1945 પછી, ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થાએ ઝડપથી વિકાસ કરવાનું શરૂ કર્યું. આ દાયકામાં, બે મોટા વૈજ્ઞાનિકો, હોમી ભાભા અને વિક્રમ સારાભાઈએ તેમની સમજણ અને ડહાપણથી અવકાશ સંશોધન કર્યું, જેમાં તેઓએ સૌપ્રથમ કોસ્મિક કિરણોનો અભ્યાસ કર્યો.
બાદમાં તેમણે હવા પરીક્ષણ, કોલાર ખાણોમાં ઊંડા ભૂગર્ભ પ્રયોગો અને ઉચ્ચ વાતાવરણનો સંપૂર્ણ અભ્યાસ કરીને મુખ્ય અભ્યાસ સંશોધન પ્રયોગશાળા અને કેટલીક શાળાઓ અને સ્વતંત્ર સ્થળોનું નિર્માણ કર્યું. બંનેમાં એટલું સમર્પણ હતું કે તેઓએ ઘણી શોધો અને નિર્માણો કર્યા.
1950 માં અણુ ઊર્જા વિભાગની સ્થાપના કરી, જેનો ઉપયોગ સમગ્ર ભારતમાં અવકાશ સંશોધન માટે ભંડોળ પેદા કરવા માટે કરવામાં આવતો હતો, ત્યાં કેટલાક પ્રયોગો હતા જે વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા ચાલુ રાખવામાં આવ્યા હતા, જેમાં હવામાન વિભાગ, પૃથ્વીના ચુંબકીય ક્ષેત્રના પાસાઓ પર પરીક્ષણો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
ભારતીય જનતાને અવકાશ સંબંધિત કોઈપણ બાબતમાં વિશ્વાસ કરાવવો એટલો સરળ ન હતો, તેથી જ્યારે સોવિયેત સંઘે 1957માં સ્પુટનિક 1 સફળતાપૂર્વક લોન્ચ કર્યું, ત્યારે બાકીના વિશ્વે અવકાશને લગતી દરેક વસ્તુમાં વિશ્વાસ કરવાનું શરૂ કર્યું અને અવકાશમાં રસ લેવા લાગ્યો. તમામ અવકાશમાં સંબંધિત બાબતોને મહત્વ આપવાનું શરૂ કર્યું.
1962 માં, ભારત સરકારે ભારતીય રાષ્ટ્રીય સંશોધન સમિતિની રચના કરવાનું નક્કી કર્યું, ત્યારબાદ ભારતીય રાષ્ટ્રીય સંશોધન સમિતિએ, ISROના પિતા વિક્રમ સારાભાઈ સાથે મળીને, ઉપલા વાતાવરણના અભ્યાસ માટે રોકેટ લોન્ચિંગ સ્ટેશનનું નિર્માણ કર્યું, જેની થુંબા, તિરુવનંતપુરમ ખાતે સ્થાપના કરી.
1969 માં, અવકાશ સંશોધન સંસ્થાનું નામ બદલીને ISRO રાખવામાં આવ્યું. વિક્રમ સારાભાઈએ ભારતની જનતા અને સરકારને સ્પેસ ટેક્નોલોજીની મહત્વની ભૂમિકા અને મહત્વ સમજાવીને ઈસરોના વિકાસમાં મહત્વનું યોગદાન આપ્યું હતું અને તેમણે વધુ વિકાસ માટે જરૂરી માર્ગદર્શિકા સાથે ઈસરોને મહત્વનું સ્થાન આપ્યું હતું.
ઈસરોની મુખ્ય સિદ્ધિઓઃ
ISRO એ સ્પેસ સાયન્સ, સ્પેસ ટેક્નોલોજી અને સ્પેસ એપ્લીકેશનના ક્ષેત્રમાં ઘણી નોંધપાત્ર સિદ્ધિઓ મેળવી છે. જે નીચે મુજબ છે:
- 1975 માં, ISRO એ Apple-A નામનો ઉપગ્રહ અવકાશમાં મોકલ્યો, જે ભારતનો પ્રથમ ઉપગ્રહ હતો.
- 1980 માં, ISRO એ RISAT-1 નામનો ઉપગ્રહ અવકાશમાં મોકલ્યો, જે પૃથ્વીની તસવીરો લેનારો ભારતનો પ્રથમ ઉપગ્રહ હતો.
- 2008 માં, ISRO એ ચંદ્ર પર ચંદ્રયાન-1 નામનું અવકાશયાન મોકલ્યું હતું, જે ચંદ્રની સપાટીનું અન્વેષણ કરનાર ભારતનું પ્રથમ અવકાશયાન હતું.
- 2013 માં, ISROએ મંગળયાન નામનું અવકાશયાન મંગળ પર મોકલ્યું, જે મંગળની ભ્રમણકક્ષામાં પ્રવેશનાર ભારતનું પ્રથમ અવકાશયાન હતું.
- 2018 માં, ISROએ ગગનયાન નામના અવકાશયાનનું સફળતાપૂર્વક પરીક્ષણ કર્યું, જે ભારતનું પ્રથમ માનવયુક્ત અવકાશયાન હશે.
- 2023 માં, ISRO એ ચંદ્રયાન 3 સફળતાપૂર્વક લોન્ચ કર્યું, જે ભારતનું પ્રથમ માનવસહિત અવકાશ મિશન છે.
- ઈસરોની આ સિદ્ધિઓએ ભારતને સ્પેસ પાવર તરીકે સ્થાપિત કરવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે.
ઈસરોના મુખ્ય કેન્દ્રો
ISROના ભારતમાં છ મુખ્ય કેન્દ્રો છે –
- વિક્રમ સારાભાઈ સ્પેસ સેન્ટર (VSSC), તિરુવનંતપુરમ
- ISRO સેટેલાઇટ સેન્ટર (ISSC), બેંગ્લોર
- સતીશ ધવન સ્પેસ સેન્ટર (SDSC-SHAAR), શ્રીહરિકોટા
- લિક્વિડ પ્રોપલ્શન સિસ્ટમ સેન્ટર (LPSC), તિરુવનંતપુરમ, બેંગ્લોર અને મહેન્દ્રગિરી
- સ્પેસ એપ્લિકેશન સેન્ટર (SAC), અમદાવાદ
- સ્પેસ સાયન્સ સેન્ટર (SSC), તિરુવનંતપુરમ
ઈસરો દ્વારા લોન્ચ કરાયેલા ઉપગ્રહોની યાદી (ISRO Satellite List)
જો આપણે આજ સુધીની ઈસરોની સફળતાને ગણીએ તો એક અંદાજિત આંકડો કહે છે કે આજ સુધીમાં ઈસરો દ્વારા લગભગ 106 ઉપગ્રહો અવકાશમાં છોડવામાં આવ્યા છે. ISRO એ માત્ર ભારત માટે જ અવકાશયાન લોન્ચ કર્યું નથી, પરંતુ આમાંથી મોટા ભાગના અવકાશયાન વિદેશી દેશો માટે લોન્ચ કરવામાં આવ્યા છે, એકલા વર્ષ 2019 માં ISRO દ્વારા ચાર અવકાશયાન લોન્ચ કરવામાં આવ્યા છે, જેમના નામ છે-
| અ.નં | સેટેલાઇટનું નામ | પ્રક્ષેપણ વર્ષ | વિશેષતા |
| 1. | આર્યભટ્ટ | 19 એપ્રિલ, 1975 | પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ |
| 2. | ભાસ્કર – 1 | 7 જુન, 1979 | પ્રથમ પ્રાયોગિક રીમોટ સેન્સિંગ પૃથ્વી અવલોકન ઉપગ્રહ. |
| 3. | રોહિણી આરએસ – 1 | 18 જુલાઇ, 1980 | પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ સ્વદેશી પ્રક્ષેપણ વાહન SLV દ્વારા સફળતાપૂર્વક લોન્ચ કરવામાં આવ્યો હતો. |
| 4. | Ariane Passenger Payload Experiment (APPLE) | 19 જુન, 1981 | ભારતીય 3-અક્ષ સ્થિર પ્રાયોગિક જીઓસ્ટેશનરી કમ્યુનિકેશન સેટેલાઇટ |
| 5. | ભાસ્કર – 2 | 20 નવેમ્બર, 1981 | ભ્રમણકક્ષામાંથી પૃથ્વીના અવલોકન માટેનો પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ. |
| 6. | INSAT – 1A (ભારતીય રાષ્ટ્રીય ઉપગ્રહ) | 10 એપ્રિલ, 1982 | પ્રથમ કાર્યરત બહુહેતુક સંચાર અને હવામાનશાસ્ત્રીય ઉપગ્રહ |
| 7. | IRS – 1A (ભારતીય રિમોટ સેન્સિંગ – 1A) | 17 માર્ચ, 1988 | પ્રથમ રિમોટ સેન્સિંગ ઉપગ્રહ |
| 8. | INSAT – 2A (ભારતીય રાષ્ટ્રીય ઉપગ્રહ) | 10 જુલાઇ 1992 | પ્રથમ ભારતીય બહુહેતુક ઉપગ્રહ |
| 9. | OceanSat – 1 (IRS – P4) | 26 મેં, 1999 | પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ ખાસ કરીને સમુદ્રી એપ્લિકેશનો માટે બનાવવામાં આવ્યો હતો. |
| 10. | કલ્પના – 1 (મેટસેટ) | 12 સપ્ટેમ્બર, 2002 | પ્રથમ ભારતીય સમર્પિત મેટ્રોલોજી સેટેલાઇટ |
| 11. | GSAT – 3 (ગ્રામસેટ – 3) (IDUSAT) | 20 સપ્ટેમ્બર, 2004 | પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ જે ખાસ કરીને શૈક્ષણિક ક્ષેત્રની સેવા આપવા માટે બનાવવામાં આવ્યો હતો. |
| 12. | IMS – 1 (ત્રીજી વિશ્વ ઉપગ્રહ – TWSAT) | 28 એપ્રિલ, 2008 | પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ જેમાં ISRO ના ભારતીય મિની સેટેલાઇટનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. |
| 13. | IRNSS – 1A (ભારતીય પ્રાદેશિક નેવિગેશન સેટેલાઇટ સિસ્ટમ) | 1 જુલાઇ, 2013 | IRNSS શ્રેણીમાં પ્રથમ નેવિગેશનલ ઉપગ્રહ. |
| 14. | માર્સ ઓર્બિટર મિશન (MOM) અવકાશયાન | 5 નવેમ્બર , 2013 | ભારતનું પ્રથમ માર્સ ઓર્બિટર, જેને મંગલયાન તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. |
| 15. | એસ્ટ્રોસેટ | 28 સપ્ટેમ્બર, 2015 | બહુ-તરંગલંબાઇ અવકાશ વેધશાળા સાથેનો પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ |
| 16. | GSAT – 15 (ગ્રામસેટ – 15) | 11 નવેમ્બર , 2015 | ભારતીય ઉપગ્રહ સંચાર માટે વપરાય છે. |
| 17. | સ્વયમ – 1 | 22 જુન, 2016 | નિષ્ક્રિય વલણ નિયંત્રણ દર્શાવવા માટે પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ લોન્ચ કરવામાં આવ્યો. |
| 18. | માઈક્રોસેટ – TD (માઈક્રોસેટલાઈટ) | 10 જાન્યુઆરી, 2018 | આ અવકાશમાં ભારતનો 100મો ઉપગ્રહ હતો, જે પૃથ્વી અવલોકન ઉપગ્રહ હતો. |
| 19. | GSAT – 31 | 6 ફેબ્રુઆરી, 2019 | તે એક ઉચ્ચ થ્રુપુટ ટેલિકોમ્યુનિકેશન ઉપગ્રહ હતો. |
| 20. | EMISAT | 1 એપ્રિલ, 2019 | આ ઉપગ્રહ ઇલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક સ્પેક્ટ્રમ માપન માટે હતો, જે એક ભારતીય રિકોનિસન્સ ઉપગ્રહ છે. |
| 21. | ચંદ્રયાન– 2 | 22 જુલાઇ, 2019 | ચંદ્રયાન – 1 પછી આ ભારતનું બીજું ચંદ્ર સંશોધન મિશન હતું. |
| 22. | ચંદ્રયાન – 3 | 14 જુલાઇ, 2023 | ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવમાં 14 જુલાઈ, 2023ના રોજ 23 ઓગસ્ટે સોફ્ટ લેન્ડિંગ થયું હતું, જેનાથી ભારત ચંદ્રના દક્ષિણ ધ્રુવમાં સોફ્ટ લેન્ડિંગ કરનાર પ્રથમ દેશ બન્યો હતો. |