બજેટ શબ્દ તો તમે સાંભળ્યો જ હશે પરંંતુ બજેટ એટલે શું? તે કેવી રીતે બને છે? કેટલા પ્રકારના બજેટ હોય છે તેના વિશે જાણો છો ? સામાન્ય બજેટ અથવા કેન્દ્રીય બજેટ એ સરકારના ખર્ચ અને કમાણીનો હિસાબ છે. જેમ તમે દર મહિને તમારા ઘરનું બજેટ બનાવો છો, ત્યારે આવક કેટલી થશે, કેટલા પૈસા ખર્ચાશે અને અંતે કેટલી બચત થશે? બજેટ ખરેખર આવક અને ખર્ચનો હિસાબ છે. ચાલો આજે આપણે અહી બજેટ એટલે શું? અને તેની કેેેેેટલીક રસપ્રદ વાતો વિશે જાણીએ.
બજેટ એટલે શું? તેનો અર્થ અને વ્યાખ્યા
બજેટ શબ્દ ફ્રેન્ચ શબ્દ Bougette પરથી આવ્યો છે જેનો અર્થ થાય છે ચામડાની થેલી જેમાં આવક અને ખર્ચ અંદાજવામાં આવે છે. ખર્ચની ગણતરી કરવા અને 1 વર્ષનું સ્ટેટમેન્ટ આપવા માટે વિવિધ માધ્યમો અને પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
વિલોબાયના મતે – બજેટ એ એક સાથે એક અહેવાલ છે અથવા આપણે એક અંદાજ પ્રસ્તાવ અથવા ઉપકરણ કહી શકીએ જેની મદદથી નાણાકીય વહીવટની તમામ પ્રવૃત્તિઓનું સંકલન સ્થાપિત થાય છે.
રેને સ્ટોર્નના મતે, બજેટ એ એક સ્વરૂપ છે જેમાં જાહેર આવક અને ખર્ચની સ્વીકૃત યોજનાઓ હોય છે.
બજેટ શું છે? કેટલા પ્રકારના બજેટ હોય છે?
સરકાર દ્વારા આવતા વર્ષ માટેના ખર્ચના અંદાજિત આંકડા અને ચાલુ વર્ષની નાણાકીય પ્રવૃત્તિઓ અને સરકાર દ્વારા પ્રસ્તાવિત આર્થિક નીતિ અંગેની વિગતોને બજેટ કહેવામાં આવે છે.
ખાસ વાંચો- આયુષ્માન કાર્ડ કેવી રીતે બનાવવું
અર્થશાસ્ત્રમાં કેટલા પ્રકારના બજેટ હોય છે?
સંતુલિત બજેટ શું છે?
- સંતુલિત બજેટ
જ્યારે બજેટમાં આવક અને ખર્ચની રકમ સમાન હોય ત્યારે તેને સંતુલિત બજેટ કહેવામાં આવે છે.તે એક આદર્શ અર્થતંત્ર છે. તેનું પાલન કરવું ખૂબ જ મુશ્કેલ છે.આજકાલ સરકાર માટે ઇચ્છે તો પણ સંતુલિત બજેટ બનાવવું મુશ્કેલ છે કારણ કે વધતા જતા જાહેર ખર્ચને કારણે તે શક્ય નથી.
અસંતુલિત બજેટ શું છે?
- અસંતુલિત બજેટ
જ્યારે એક વર્ષમાં સરકારની આવક સરકારના ખર્ચ જેટલી ન હોય ત્યારે તેને અસંતુલિત બજેટ કહેવામાં આવે છે.
અસંતુલિત બજેટ કેટલા પ્રકારના હોય છે?
2.1 ખાધ બજેટ
નામ પરથી જ સ્પષ્ટ છે કે, જ્યારે સરકારની આવક તેના ખર્ચ કરતાં વધી જાય ત્યારે તેને ડેફિસિટ બજેટ કહેવામાં આવે છે.હાલમાં ડેફિસિટ બજેટ સૌથી વધુ લોકપ્રિય છે.
દેશમાં કુલ માંગમાં વધારો કરીને આર્થિક પ્રવૃત્તિઓને ઊંચી રાખવા માટે, સરકાર વધુ ખર્ચ કરે છે, જેની સરખામણીમાં આવક મર્યાદિત રહે છે, તેથી ખાધનું બજેટ છે.
2.2 બજેટ સરપ્લસ
આ બજેટ ડેફિસિટ બજેટથી વિપરીત છે.સરકાર આવકની સરખામણીમાં ખર્ચમાં ઘટાડો કરે તો કયા પ્રકારનું બજેટ સરપ્લસ બજેટ કહેવાય છે.હાલમાં આ પ્રકારનું બજેટ બનતું નથી.
- સામાન્ય બજેટ શું છે?
સામાન્ય બજેટ સામાન્ય સંજોગોમાં વાર્ષિક ધોરણે તૈયાર કરવામાં આવે છે. તેમને સામાન્ય બજેટ કહેવામાં આવે છે. પરંતુ આવા બજેટમાં સરકાર દ્વારા કરવામાં આવતી તમામ પ્રવૃત્તિઓની સચોટ વિગતો આપવામાં આવતી નથી.
- કેપિટલ બજેટિંગ દ્વારા તમે શું સમજો છો?
આ પ્રકારના બજેટ હેઠળ માત્ર મૂડી ખર્ચનો જ સમાવેશ કરવામાં આવે છે અને આ પ્રકારના બજેટને સામાન્ય બજેટથી અલગ રાખવામાં આવે છે.આ બજેટનો ખર્ચ જાહેર વસ્તુઓની લોન દ્વારા પૂરો કરવામાં આવે છે. - વચગાળાના બજેટ દ્વારા તમે શું સમજો છો?
જ્યારે સરકાર કોઈ કારણોસર આખા વર્ષની આવક અને ખર્ચનો અંદાજ તૈયાર કરી શકતી નથી, ત્યારે વર્ષના અમુક મહિનામાં આર્થિક વ્યવસ્થા જાળવવા આવક અને ખર્ચના અંદાજો બનાવવામાં આવે છે. - ઈમરજન્સી બજેટ શું છે
જ્યારે દેશમાં કુદરતી આફત કે આર્થિક કટોકટી જેવી પરિસ્થિતિ સર્જાય છે ત્યારે તેના નિરાકરણ માટે સામાન્ય બજેટને બદલે કટોકટી બજેટનો આશરો લેવામાં આવે છે.આ બજેટમાં કટોકટીનો ઉકેલ લાવવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે. - પૂરક બજેટ શું છે
જ્યારે પણ સરકાર દ્વારા પસાર કરાયેલ બજેટની રકમ ખર્ચમાં ઓછી પડે છે, ત્યારે સરકારે નવી વસ્તુ પર ખર્ચ કરવો પડે છે, ત્યારબાદ તેના માટે પૂરક બજેટ પસાર કરવામાં આવે છે. - બહુહેતુક બજેટ શું છે
આ પ્રકારના બજેટનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય દેશમાં નાણાને નિયંત્રિત કરવાનો અને નાણાકીય આયોજનને સફળ બનાવવાનો છે.આ પ્રકારના બજેટ ટૂંકા ગાળાના હોય છે.
બજેટની વિશેષતાઓ
- વર્ણન
બજેટ એ એક પ્રકારનું સ્ટેટમેન્ટ છે જેમાં આવક અને ખર્ચના હિસાબો લખવામાં આવે છે.તે વિગતવાર આપવામાં આવે છે જેથી સંપૂર્ણ માહિતી મેળવી શકાય. - નાણાકીય બાબતો
બજેટમાં માત્ર નાણાકીય બાબતોનો જ હિસાબ રાખવામાં આવ્યો છે અને બિન-નાણાકીય બાબતોનો આ બજેટમાં કોઈ સંબંધ નથી. - રોકડ આધાર
બજેટ કાલ્પનિક ધોરણે બનાવવું જોઈએ કારણ કે રાજ્યના ઋણની વિગતો બજેટની બહાર રાખવામાં આવે છે. - વાર્ષિક ધોરણે
બજેટ ચોક્કસ સમયગાળાની અંદર બનાવવામાં આવે છે, સામાન્ય રીતે માત્ર 1 વર્ષના સમયગાળા માટે. - નિકટતા બજેટ
આ બજેટમાંથી એવું કહેવાય છે કે બજેટના અંદાજિત અને વાસ્તવિક આંકડા એકબીજાની નજીક હોવા જોઈએ.જેટલો ઓછો તફાવત હશે તેટલો વધુ અસરકારક અને કાર્યક્ષમ ગણાશે.
બજેટના ઉદ્દેશ્યો, જરૂરિયાત અને મહત્વ
- જવાબદારી
બજેટનો મુખ્ય હેતુ હિસાબ આપવાનો છે.લોકશાહી શાસન પ્રણાલીમાં, સંવાદ અને સભા વિના કોઈ ન્યાય કે કરવેરા મંજૂર નથી. બજેટમાં એવી ગોઠવણ કરવામાં આવી છે કે જે રકમ ખર્ચ માટે મંજૂર કરવામાં આવી છે તેના કરતા વધુ ખર્ચવામાં આવે. પૂર્ણ - આવક અને ખર્ચનો અંદાજ કાઢવો
બજેટના આધારે દેશની કુલ આવક અને કુલ ખર્ચનો અંદાજ લગાવવામાં આવે છે અને વ્યાજના આધારે આવક પેદા કરવા માટે સંસાધનો શોધવામાં આવે છે. - યોજના સાથે સંબંધિત
બજેટનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય યોજના સાથે સંબંધિત છે.જે પણ બજેટ બનાવવામાં આવે છે, તેમાં યોજનાનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. યોજના એવી રીતે બનાવવામાં આવે છે કે તે બજેટનું સ્વરૂપ લે છે કારણ કે ભવિષ્યની આવકને ધ્યાનમાં રાખીને યોજનાઓ બનાવવામાં આવે છે. અને ખર્ચ. - નાણાકીય સાધનો
બજેટ એ રાજકોષીય નીતિનું એક મુખ્ય સાધન છે જે સામાજિક ઋણ, જેમ કે આર્થિક વૃદ્ધિ અને રોજગાર, ભાવ સ્થિરતા અને આવક અને સંપત્તિના વિતરણમાં અસમાનતા ઘટાડવાનું મોડેલિંગ અને સંચાલન કરીને અર્થતંત્રમાં બાહ્ય લક્ષ્યો હાંસલ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. - વહીવટી કાર્યક્ષમતા
વિવિધ અધિકારીઓની ક્ષેત્રીય જવાબદારીઓ સ્પષ્ટ કરીને વહીવટમાં કાર્યક્ષમતા જાળવવી.
હું આશા રાખું છું કે તમને અમારો બજેટ એટલે શું? જાણો વિશે કેટલીક રસપ્રદ વાતો વિશેનો લેખ ખૂબ જ ગમ્યો હશે. અમે આવા વિવિઘ વિષયો ૫ર જાણવા જેવુ, જીવનચરિત્ર, ગુજરાતી નિબંધ અમારા બ્લોગ પર પ્રકાશિત કરતાં રહીશું. જો તમને ખરેખર કંઈક નવું જાણવા મળ્યું હોય અને આ લેખ ઉપયોગી બન્યો હોય તો તમારા મિત્રો સાથે share કરવાનું ભૂલશો નહીં. તમારી એક like, comment અને share અમને વધુ લખવાની અને તમને અવનવી માહિતી પૂરી પાડવા માટે પ્રેરકબળ આપે છે. તમે અમને ફેસબુક, ટેલીગ્રામ, ઇન્સ્ટાગ્રામ, યુટ્યૂબ અને ટ્વિટર પર ફોલો કરી શકો છો.