જ્યારે પણ સત્યની ચર્ચા થશે ત્યારે મહારાજા હરિશ્ચંદ્રનું નામ ચોક્કસ લેવામાં આવશે. હરિશ્ચંદ્ર ઇકાક્ષવાકુ વંશના પ્રખ્યાત રાજા હતા. એવું કહેવાય છે કે તેઓ તેમના સપનામાં પણ જે કહેતા તે ચોક્કસપણે અનુસરતા. તેમના રાજ્યમાં સર્વત્ર સુખ અને શાંતિ હતી. તેમની પત્નીનું નામ તારામતી અને પુત્રનું નામ રોહિતાશ્વ હતું. કેટલાક લોકો તારામતીને શૈવ્ય પણ કહે છે. મહારાજા હરિશ્ચંદ્રની સત્યતા અને બલિદાનની સર્વત્ર ચર્ચા થતી હતી. મહર્ષિ વિશ્વામિત્રએ હરિશ્ચંદ્રની સત્યતાની કસોટી કરવાનું નક્કી કર્યું.
રાજા હરિશ્ચંદ્ર કી કહાની (Raja Harishchandra story in Gujarati)
6000 બીસીની આસપાસ, હિંદુ કેલેન્ડરના પૌષ મહિનામાં શુક્લ પક્ષની પૂર્ણિમાના દિવસે, રાજા હરિશ્ચંદ્રનો જન્મ અયોધ્યાની પવિત્ર ધરતી પર સૂર્યવંશી રાજવી પરિવારમાં થયો હતો. તેમના પિતા રઘુવંશી રાજા સત્યવ્રત હતા.
હરિશ્ચંદ્ર બાળપણથી જ ખૂબ બહાદુર હતા. માતા-પિતાના ઉત્કૃષ્ટ સંસ્કારના પરિણામે બાળક હરિશ્ચંદ્રમાં પણ દયા અને દાનની ભાવનાનો વિકાસ થયો હતો.
જ્યારે રાજા હરિશ્ચંદ્રએ સિંહાસન સંભાળ્યું, ત્યારે તેણે રાજસૂય યજ્ઞ કર્યો અને ચારેય દિશામાં પોતાનો ધ્વજ ફરકાવ્યો. આ તે સમય હતો જ્યારે અખંડ ભારતમાં એવો કોઈ રાજા બચ્યો ન હતો જે તેના સમકક્ષ હોય.
રાજા હરિશ્ચંદના લગ્ન રાજકુમારી તારામતી સાથે થયા હતા. લગ્ન પછી તારામતી અને રાજા હરિશ્ચંદ્રને લાંબા સમય સુધી સંતાન નહોતું.
રાજા પોતાના કુલગુરુ મહર્ષિ વશિષ્ઠજી પાસે સંતાન પ્રાપ્તિ માટે આશીર્વાદ લેવા ગયા હતા. જ્યાં મહર્ષિ વશિષ્ઠે તેમને સંતાન પ્રાપ્તિનો ઉપાય જણાવ્યો. મહારાજા હરિશ્ચંદ્રએ તેમના પારિવારિક ગુરુના આદેશ મુજબ જળ ભગવાન વરુણ જીની પૂજા શરૂ કરી.
રાજાની ફરજ પ્રત્યેની નિષ્ઠાથી પ્રસન્ન થઈને ભગવાન વરુણે તેને સંતાન પ્રાપ્તિનું વરદાન આપ્યું. રાજા હરિશ્ચંદ્ર અને તેમની પત્ની તારામતીને એક પુત્રનો આશીર્વાદ મળ્યો, જેનું નામ રોહિતાશ્વ હતું.
કહેવાય છે કે એક વખત સ્વર્ગના તમામ દેવતાઓ અને ઋષિઓ વચ્ચે ચર્ચા ચાલી રહી હતી કે નશ્વર જગતમાંથી કયા પ્રાણીને સ્વર્ગમાં સ્થાન આપી શકાય. દેવોના રાજા ઇન્દ્રદેવની રાજસભામાં મહર્ષિ વિશ્વામિત્ર અને મહર્ષિ વશિષ્ઠ જેવા અનેક તેજસ્વી મહાન આત્માઓ હાજર હતા.
મહર્ષિ વશિષ્ઠજીએ મહારાજા હરિશ્ચંદ્રને પૃથ્વી પરથી સ્વર્ગ માટેની તેમની યોગ્યતા વિશે પોતાનો અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો. પરંતુ મહર્ષિ વિશ્વામિત્રએ તેનો સ્વીકાર ન કર્યો.
પરિણામ એ આવ્યું કે જો રાજા હરિશ્ચંદ્ર ખરેખર સ્વર્ગ માટે લાયક છે, તો તેણે પરીક્ષા આપવી પડશે. એવુ નકકી થયુ.
મહારાજા હરિશ્ચંદ્રની જીવન કથા ખૂબ જ પ્રેરણાદાયી છે. મહારાજા હરિશ્ચંદ્ર અને મહર્ષિ વિશ્વામિત્રની કથા જે આખી દુનિયામાં પ્રસિદ્ધ છે, દરેક વ્યક્તિએ એકવાર અવશ્ય સાંભળવી જોઈએ. કારણ કે આના દ્વારા આપણને જીવનનો સાચો અર્થ તો જાણવા મળે છે પરંતુ માનવધર્મ વિશે પણ જાણવા મળે છે.
સત્યવાદી રાજા હરિશ્ચંદ્રની વાર્તા
એકવાર ભગવા વસ્ત્રો પહેરેલા એક ઋષિ રાજા હરિશ્ચંદ્રના સ્વપ્નમાં દેખાયા, જેમણે સમ્રાટને દક્ષિણમાં તેમના સંપૂર્ણ શાહી પાઠ માટે પૂછ્યું.
રાજા એટલો દયાળુ હતો કે તેણે ક્યારેય તેની પાસે આશરો લેનાર કોઈ પણ સંતને ખાલી હાથે પાછા ફરવા ન દીધો, તેથી રાજા હરિશ્ચંદ્રએ પોતાનું સમગ્ર રાજ્ય તે સંતના નામે આપી દીધું. બીજે દિવસે સવાર પડી ત્યારે રાજાના દરબારમાં એક ઋષિ હાજર થયા.
મહારાજા હરિશ્ચંદ્રને તે ઋષિ દ્વારા તેમના સ્વપ્નની યાદ અપાવી હતી, જેમાં તેમણે પોતાનું સમગ્ર રાજ્ય ઋષિના નામે આપી કરી દીધું હતું.
હરીશચંદ્રજીને પોતાનું સપનું યાદ આવતાં જ કોઈ પણ વિલંબ કર્યા વિના તેઓ રાજી થઈ ગયા અને પોતાનું વિશાળ રાજ્ય તે ઋષિના નામે કરી દીધું. વાસ્તવમાં, ઋષિના વેશમાં તે મહાત્મા બીજું કોઈ નહીં પણ મહર્ષિ વિશ્વામિત્ર પોતે હતા જે રાજા હરિશ્ચંદ્રની પરીક્ષા કરવા આવ્યા હતા.
આ પછી સાધુએ રાજા પાસે દક્ષિણા માંગી. હરીશચંદ્રજીએ તેમના સૈનિકોને શાહી તિજોરીમાંથી ભેટો લાવવા કહ્યું. પરંતુ ઋષિએ તેમને યાદ અપાવ્યું કે રાજાએ તો ઋષિના નામે બધું જ આપી દીધું છે, તો તે તિજોરીમાંથી તેને દક્ષિણા તરીકે કેવી રીતે આપી શકે.
રાજા હરિશ્ચંદ્ર મૂંઝવણમાં હતા, તે દરમિયાન ઋષિ ગુસ્સે થયા અને તેમને કહ્યું કે જો તમે મને દક્ષિણા આપી શકતા નથી તો તમે મારું અપમાન કરી રહ્યા છો. રાજાએ ઋષિને આશ્વાસન આપતા કહ્યું, હે ભગવાન, હું તમને ચોક્કસ દક્ષિણા આપીશ, મને થોડો સમય આપો.
આ પછી મહારાજા તેમની પત્ની અને પુત્ર સાથે રાજ્ય છોડીને પવિત્ર શહેર કાશી ગયા. અહીં તેમણે પોતાની જાતને વેચવાનો પ્રયાસ કર્યો પરંતુ કોઈ તેને ખરીદવા તૈયાર ન હતું.
થોડી મહેનત પછી, રાજા હરિશ્ચંદ્રએ તેમની પત્ની અને પુત્રને એક બ્રાહ્મણ દંપતીને વેચી દીધા જ્યાં રાણી તારામતી દાસી તરીકે કામ કરવા લાગ્યા.
રાજાએ પોતાની જાતને સ્મશાનમાં રહેતા ચંડાલાને વેચી દીધી, જેણે અંતિમ સંસ્કારનું કામ કરતો હતો. ચાંડાલે મહારાજા હરિશ્ચંદ્રને ખરીદ્યા અને તેમને નોકર તરીકે રાખ્યા. મહારાજાએ કોઈક રીતે પોતાની, તેની પત્ની અને પુત્રની હરાજી કરીને દક્ષિણા એકત્રિત કરી, જેનાથી તેમણે સાધુને દક્ષિણા ચૂકવી.
બધું બરાબર ચાલી રહ્યું હતું, પરંતુ એક દિવસ જ્યારે રોહિતાશ્વ જંગલમાં ભગવાનની પૂજા કરવા માટે ફૂલ ભેગા કરી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમને સાપે ડંખ માર્યો, જેના પછી તે બેભાન થઈ ગયો. તારામતી તેના બેભાન પુત્ર માટે દરેક જગ્યાએ મદદ માંગી રહી હતી, પરંતુ ત્યાં સુધીમાં રોહિતાશ્વનું મૃત્યુ થઈ ગયું હતું.
જ્યારે તારામતી તેના પુત્રના મૃતદેહના અંતિમ સંસ્કાર કરવા માટે સ્મશાનગૃહમાં પહોંચી ત્યારે તે તેના પતિ રાજા હરિશ્ચંદ્રને મળી.
તારામતીએ તેમના પુત્રના મૃત્યુ વિશે જણાવ્યું અને કહ્યું કે તેની પાસે સ્મશાન વેરો ભરવા માટે કંઈ નથી. પરંતુ તેમ છતાં રાજા હરિશ્ચંદ્રજી તેમના માલિક પ્રત્યે વફાદાર રહ્યા અને અગ્નિસંસ્કાર કર ચૂકવ્યા વિના તેમના પોતાના પુત્રના અંતિમ સંસ્કાર કરવાનો ઇનકાર કર્યો.
તારામતીને તેની સાડીનો છેડો ફાડી, સ્મશાન વેરો ચૂકવવાનું નક્કી કર્યું હતું. તરત જ રાણી તારામતીએ તેની સાડીનો છેડો ફાડવાનો પ્રયાસ કર્યો, તે જ ક્ષણે આકાશમાંથી ગર્જના અને આકાશવાણી થઇ.
તે આકાશવાણીમાં મહર્ષિ વિશ્વામિત્રજીએ મહારાજા હરિશ્ચંદ્રને આશીર્વાદ આપ્યા હતા અને તેમના પુત્ર રોહિતાશ્વને પણ જીવંત કર્યા હતા. અને તેમનો આખો રાજપાઠ પણ જેવો હતો તેવો જ પાછો આપી દીધો. તે જ ક્ષણે, સ્મશાનમાં જ, દેવતાઓએ રાજા હરિશ્ચંદ્ર અને રાણી તારામતી પર પુષ્પોની વર્ષા કરી.
આ રીતે મહારાજા હરિશ્ચંદ્રે પોતાના પરિવાર સહિત પોતાને વેચીને સત્યનું પાલન કર્યું. એટલે જ તો મહારાજા હરિશ્ચંદ્રને સત્યમૂર્તિ કહેવાય છે. તેમનું નામ પણ સમગ્ર વિશ્વમાં ખૂબ જ સન્માન સાથે લેવામાં આવે છે.
ઘણા નાટકો અને વાર્તાઓ રાજા હરિશ્ચંદ્રજીના જીવનથી પ્રેરિત છે. મહારાજા હરિશ્ચંદ્રના જીવન ચરિત્ર પર આજે ડઝનેક ફિલ્મો બની છે, જેનો ઉદ્દેશ્ય લોકોને સત્ય પ્રત્યે જાગૃત કરવાનો છે.
સમગ્ર ભારતમાં તેમના પર લોકગીતો લખવામાં આવે છે, જે ખૂબ પ્રખ્યાત છે. મહારાજા હરિશ્ચંદ્ર એવા રાજા હતા જેમનો એક જ ધર્મ હતો, તે હતો સત્યનિષ્ઠા.